13.03.2025. » 12:22
Arti si lojë politike
Gjatë më shumë se dy dekadave të fundit në Kosovë, pavarësisht rrethanave jashtëzakonisht të pafavorshme politike, të sigurisë dhe ekonomike, ndërmjet komuniteteve të ndryshme kombëtare, dhe mbi të gjitha ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve, është zhvilluar, të paktën në nivelin bazë, e ashtuquajtura “bashkëpunim kulturor” dhe “dialog kulturor”. Megjithatë, ky dialog mbetet larg një shkëmbimi më serioz kulturor, gjë që konfirmon karakterin e tij të kufizuar dhe parcial, i cili funksionon kryesisht jashtë kornizave institucionale, duke krijuar hapësirë për forma sipërfaqësore dhe shpesh joautentike të interaksionit.
Për komunitetin serb, si në Kosovë ashtu edhe jashtë saj, kultura shqiptare mbetet kryesisht e panjohur, ndërsa interesi për studimin e saj më të thelluar pothuajse nuk ekziston. Kjo është një pasojë e dukshme jo vetëm e distancimit politik, por edhe e mosnjohjes së vlerës kulturore si një mjet për tejkalimin e barrierave etnike dhe ideologjike. Nga ana tjetër, brezi i vjetër shqiptar tregon njëfarë vetëdijeje për rëndësinë e trashëgimisë kulturore serbe, veçanërisht në kontekstin e kulturës së ish-Jugosllavisë, por edhe ata mbeten nën ndikimin e kujtesës kolektive, e cila është formësuar në masë të madhe nga konflikti historik. Ndërkaq, të rinjtë shqiptarë nuk kanë as një njohuri bazike për ekzistencën e artit bashkëkohor serb në Kosovë, ndërsa tek të rinjtë serbë ekziston vetëm një njohje sipërfaqësore e fragmenteve të kulturës bashkëkohore shqiptare, e cila reduktohet në një informim elementar, të ndikuar nga perceptime stereotipike.
Kritikisht duke e vështruar, ky “dialog kulturor” nuk është asgjë më shumë se një simulakrum – një shkëmbim sipërfaqësor pa ndërveprim të vërtetë dhe pa një kuptim më të thellë. Në vend që të shndërrohet në një hapësirë për shkëmbim të sinqertë kulturor dhe intelektual, ai shpesh reduktohet në një gjest, qëllimi i të cilit është më tepër politik sesa kulturor. Bashkëpunimi kulturor, pra, nuk është në gjendje të kapërcejë pengesat që përbëjnë dallimet themelore midis popujve – kulturore, etnike dhe politike. Pa një dëshirë të sinqertë për të kuptuar dhe pa investim në arsim, që do të mundësonte një njohje dhe kuptim më të thellë të kulturave të tjera, ky dialog mbetet i mbyllur brenda kornizave të veta, i angazhuar në mënyrë të pamjaftueshme dhe, për fat të keq, shpesh i njohur më shumë si një manifestim i politikës sesa i kulturës. Të rinjtë serbë dhe shqiptarë, të cilët sot jetojnë në Kosovë, pothuajse nuk i njohin gjuhët e fqinjëve të tyre dhe, kur janë të detyruar të komunikojnë, këtë e bëjnë ekskluzivisht në gjuhën angleze. Kjo barrierë gjuhësore e thellon më tej hendekun midis dy komuniteteve, duke penguar ndërveprimin e vërtetë kulturor dhe shoqëror, i cili do të mund të kontribuonte në mirëkuptim dhe në uljen e tensioneve. Për fat të keq, gjuha, si bartëse themelore e identitetit kulturor, bëhet një faktor tjetër që ushqen distancën në vend që të krijojë lidhje mes popujve. Përveç kësaj, konflikti në Kosovë, i cili kulmoi gjatë vitit 1999, la plagë të përhershme që vazhdojnë të shfaqen në çdo hap. Lufta dhe dhuna kanë lënë shenja të thella emocionale dhe psikologjike tek të dy popujt, duke krijuar një atmosferë të përhershme mosbesimi dhe dyshimi, të cilat mbeten të rrënjosura thellë në ndërgjegjen kolektive, duke formësuar marrëdhëniet e përditshme midis serbëve dhe shqiptarëve. Traumet e shtypura dhe kujtimet mbi dhunën e së kaluarës janë pengesa për çdo formë të dialogut dhe bashkëpunimit të sinqertë, qoftë kulturor apo politik. Në kontekstin e kësaj shkëputjeje dhe mosbesimi reciprok, bashkëpunimi kulturor midis serbëve dhe shqiptarëve mbetet i bllokuar në një rreth vicioz. Konfliktet e së kaluarës, për fat të keq, vazhdojnë të jenë të pranishme, jo vetëm si fakte historike, por edhe si pengesa për bashkëpunimin e përditshëm dhe ndërtimin e besimit të ndërsjellë.
Sektori joqeveritar dhe shoqëria civile në Kosovë, në teori, duhet të luajnë një rol kyç në procesin e pajtimit midis serbëve dhe shqiptarëve, duke vepruar jashtë kornizave politike dhe kufizimeve institucionale. Përmes iniciativave që nxisin dialogun dhe ndërtimin e besimit të ndërsjellë, do të krijohej hapësirë për një ndërveprim konstruktiv, i cili shpesh mungon në diskurset politike zyrtare. Megjithatë, edhe nëse do të kishin burimet, potencialin dhe vullnetin për ta bërë këtë, ato do të ishin të ekspozuara ndaj sulmeve dhe kritikave nga elitat politike, gjë që do të prodhonte një dënim nga komuniteti lokal. Për këtë arsye, sektori joqeveritar e ka të vështirë të kapërcejë ndarjet e thella etnike dhe politike përmes veprimtarisë së tij, duke bërë që ndikimi i shoqërisë civile të mbetet i fragmentuar dhe i kufizuar. Antagonizmat politikë dhe kulturorë, të cilët formësojnë narrativat shoqërore, vazhdojnë të tejkalojnë përpjekjet abstrakte për pajtim, duke i bërë shumë nga këto iniciativa të ngjashme me gjeste sipërfaqësore dhe jo me ndryshime thelbësore. Në këtë kuptim, OJQ-të mezi arrijnë të sjellin efekte të prekshme dhe të qëndrueshme në fushën e shkëmbimit kulturor, pasi veprimtaria e tyre shpesh mbetet brenda kornizave të iniciativave simbolike dhe sporadike, të pamjaftueshme për të tejkaluar situatën ekzistuese.
Kultura dhe arti, në teori, mund të shërbejnë si ura lidhëse midis popujve të ndarë. Megjithatë, në Kosovë, pavarësisht fuqisë së padiskutueshme që ato mund të kenë, këto fusha mbeten të bllokuara brenda kornizave politike dhe etnike, të cilat, në vend që t’i bashkojnë, shpesh vetëm sa i polarizojnë edhe më shumë. Kultura dhe arti duhet të jenë hapësira për reflektim dhe dialog, por në realitet, ato shpesh përdoren si fasada sipërfaqësore për të maskuar trauma më të thella shoqërore, ende të pazgjidhura. Ndikimi i vërtetë i kulturës në Kosovë është i kufizuar jo vetëm nga politika, por edhe nga skepticizmi kulturor i të dyja palëve. Si rezultat, shpesh krijohen përmbajtje kulturore që pasqyrojnë narrativat e preferuara nga elitat politike, ndërsa ato që theksojnë kompleksitetin dhe shumëdimensionalitetin e shoqërisë post-konfliktuale shtypen ose margjinalizohen. Në Kosovë, arti dhe kultura shpesh mbeten në hije të interesave gjeopolitike, ku iniciativat kulturore kryesisht dështojnë për shkak të mungesës së mbështetjes institucionale dhe vullnetit politik.
Ndikimi i vërtetë i kulturës dhe artit në Kosovë mbetet i kufizuar, pasi ato janë të rrënjosura në një kontekst më të gjerë shoqëror dhe politik, i cili, para së gjithash, e sheh kulturën si një mjet për përballje politike dhe mbyllje brenda kornizave kombëtare. Kultura mund të bëhet një hapësirë për ndërtimin e paqes së qëndrueshme, por vetëm nëse çlirohet nga prangat politike dhe shndërrohet në një dialog autentik mes popujve, dhe jo thjesht në një tjetër formë të gjestikulacionit politik. Në këtë kuptim, kultura dhe arti në Kosovë ende presin që të realizojnë funksionet e tyre të vërteta dhe të sinqerta – pa fshehur problemet reale, për të cilat vetëm arti, në formën e tij më të pastër, është i aftë të ofrojë përgjigje.
Aleksandar Dunđerin
Autori është shkrimtar dhe redaktor i aktiviteteve programore në PKC „Akvarijus“
Lajmet e fundit
